18. Yüzyıldan Az Bilinen bir Alevi Âşık: Âşık İbrahim

Orta Anadolu’da âşıklık geleneğinin önemli sürdürücüsü olan Âşık İbrahim 18. yüzyılda yaşamıştır. Ustası Âşık Hüseyin’in ve kendi deyişlerindeki ipuçlarından bu açıkça anlaşılmaktadır. Aslen Bozok – Bahadınlı olan Âşık İbrahim’in Çorum’da da yakın akrabaları vardır. Oymakların bölünerek yerleşikliğe geçmesi, sürgün ve zorunlu iskânlar sonucu parçalanarak yerleşim birimleri oluşturması sebebiyle bu anlaşılabilir bir durumdur. Bu nedenle âşığın Çorum bölgesinde, Osmancık-Kumbaba köyünde uzun süre eğlenip kaldığı, İmatlı Âşık Mehemmed’in çağdaşı ve yakın arkadaşı olduğu, ikisinin de yine bölgenin en güçlü aşıklarından Âşık Hüseyin’e çıraklık ettiği bilinmektedir. Deyişlerindeki veriler ve sözlü gelenekten gelen anlatılardan anladığımız kadarıyla, yaklaşık aynı dönemde yaşamış, elimizdeki mecmualarda deyişleri bulunan Bahadınlı Âşık Hasan da bu iki âşığın yakın arkadaşlarından biridir. Âşık Mehemmed’le Âşık Hasan’ın “deyişme” halinde karşılıklı söylediği bir deyiş elimizdeki mecmualarda kayıtlıdır.

Yazar: Ali Haydar AVCI

Ayrıca Âşık Hüseyin’in her iki çırağına hitaben söylediği, konuyu aydınlatmaya yarayan deyişlerde elimizde bulunmaktadır. Bu sebeple sözlü gelenek kaynaklı kimi yerel anlatılarda Âşık İbrahim, Çorumlu olarak da anılır. Aslında iç içe olan Çorum – Hüseyinova (Alaca) – Budaközü (Sungurlu) – Bozok bölgesinde, bölge Alevilerininde iç içe olması, genellikle “gezginci” olan âşıkların sık sık birbirlerinin yanına uğraması doğal bir durumdur. Ayrıca birlikte “Abdal Musa”, “Ayin-i Cem”, “Görgü – Sorgu”, “Dâr – Didâr” gibi adlarla anılan törenlere “zâkir” göreviyle katılması, genel olarak bütün Orta Anadolu bölgesinde tanınması ve bilinmesi yine sık görülebilecek durumlardan biridir. Bu nedenle köken olarak Bahadın’lı olan ve Çorum’un Alevi köylüklerinde, yakın arkadaşı Âşık Mehemmed’in ve ustası Âşık Hüseyin’in yanında uzun süre eğlenip kalan Âşık İbrahim’i, Çorumluların da kendi bölgesinden kabul etmesinin ve hemşerileri saymasının bizce yadırganacak bir tarafı yoktur.

Bir Âşıklar Kolu – Üç Âşık Üç Deyiş:

Elimizde bir âşıklar kolunu aydınlatmaya yarayacak belgesel nitelikli üç önemli deyiş bulunmaktadır. Usta-çırak ilişkisi temelinde bir geleneği anlamamıza büyük katkıları olan bu deyişleri yayınlamakta yarar görüyoruz. Sunduğumuz deyişlerden ilk ikisi 18. yüzyılda yaşamış Çorum-Hüseyinova’lı (Alaca’nın eski adı) Âşık Hüseyin’e ait. Elimizdeki bu verilerden anlaşılıyor ki, önemli bir “Âşıklar Kolu ve Geleneği” ile karşı karşıyayız. Ne yazık ki bu âşıklar kolu gün ışığına çıkarılmamıştır. Çıraklarına öğütler içeren bu deyişlerden ilki, çırağı İmatlı Âşık Mehemmed’e (kimi deyişlerini Kul Mehemmed olarak da söyler), diğeri ise Bahadın’dan Âşık İbrahim’e hitaben söylenmiştir. Âşık Mehemmed’e söylediği deyişin tamamı yedi dörtlüktür. Değişik çeşitlenmeleri yayınlamış olan bu deyişler elimizdeki mecmualarda bulunmaktadır. Diğer deyiş ise Âşık Mehemmed tarafından ustası Âşık Hüseyin’e hitaben söylenmiştir. Bu deyiş yine elimizde 1852 tarihli bir mecmuada kayıtlıdır.

Nasihat alırsan üstaddan öğüt

Gül ol Mehemmedim değme gönüle

Adın çağrılırken metaın dağıt

Kul ol Mehemmedim değme gönüle

Mehemmedim ata binde atlı gez

Edeb öğren şu cihanda utlu gez

Halk içinde hatır yıkma tatlı gez

Bal ol Mehemmedim değme gönüle

Mehemmedim ata binip de arta gör

Kıyameti keşfedip de tarta gör

Settar gibi her sırları örte gör

Lâl ol Mehemmedim değme gönüle

Ağır gelsen aramazlar aslını

Yoldaş eyle iman gibi dostunu

Tûrab ol da çiğnesinler üstünü

Yol ol Mehemmedim değme gönüle

Sana derin sana kaşları hercân

Metaın geçerken metaın harcan

Metaın geçmezse taş olur mercan

Kül ol Mehemmedim değme gönüle

Hakikatın ateşine daldırdın

Seçilmeyen müşkülatı kaldırdın

Tarikattan hakikata yeldirdin

Göl ol Mehemmedim değme gönüle

Hüseyin’im der ki şimdi Mehemmed

İçmişem Hüdâ’dan kula ne minnet

Para ile satın alınmaz cennet

Hâl ol Mehemmedim değme gönüle

Âşık Hüseyin’in, Âşık Mehemmed’den başka bir de Yozgat (o dönem Bozok sancağı) Bahadın’dan olup, uzun sürelerle Çorum – Osmancık-Kumbaba’da eğlenen Aşık İbrahim adında bir çırağı daha var. Bunu söylediği deyişle birlikte yerel söylencelerde onaylamaktadır. Aşık İbrahim’e hitaben söylediği deyiş ise şöyledir:

İbrahim’im gelmez oldu selamın

Bizim ele doğru geze gel geze

Hasretin gamını kaldır aradan

Yıkıver gam yükün çöze gel çöze

Âşıklığın hep âleme duyuldu

Âşıklar yanında adın sayıldı

Himmetle kul oldun namın yayıldı(1)

Özünü turab et toza gel toza

Âşıklara aşk verip de çağırdan

Çeken yüklülerin yükü ağırdan

Hakkını gör sapmayasın çığırdan

Hakka doğru giden ize gel ize

Hak katında eksiğimi yoklarım

Sırrı sır ederim sırda saklarım

İbrahim’im yollarını beklerim

Baharda olmazsa yaza gel yaza

Hüseyin’im eydur duyamadın mı

Eksiğim tamamdır sayamadın mı

Şuncağız cevrime doyamadın mı

Üstaza hak denmiş seze gel seze

Âşık Mehemmed’in Âşık Hüseyin’e hitaben söylediği bu âşıklar kolunun belgesi niteliğindeki deyiş:

Gerçek âşıklara meydan kuruyor

Elestû gününden Âşık Hüseyin

İyi haber almış haber veriyor

Dünyanın halinden Âşık Hüseyin

Muhammed Ali’nin görmüş zâtını

Ezberine almış eyler methini

Dünyanın umduğu akıl bâtını

İnsan-ı kâmilden Âşık Hüseyin

Hatayi’nin Kul Himmet’in postuna

Pir Sultan Abdal’ı almış destine

Sermayesin koymuş kârın üstüne

Muhabbet deminden Âşık Hüseyin

Sene bin yüz yetmiş dokuza geldi

Meyinden içenler ummana daldı

Onulmadı sinem derd ile doldu

Em verse eminden Âşık Hüseyin

Âşık Mehemmed’im Mevlâ’ya şükür

Bülbüller gülünü görünce şakır

Kalem tutmaz amma pek güzel okur

Mâna âleminden Âşık Hüseyin

Bunların hepsi 18. yüzyılda yaşamış, son derece güçlü âşıklardır ve elimde bu âşıkların bir hayli deyişleri bulunmaktadır. Bundan sonraki kuşak ise 19. yüzyılda aynı yöreden Âşık Deli Boran, Âşık Sefil Ahmed, Âşık Sefil Ali, Âşık Seyit Süleyman, Âşık Zeki gibi son derece güçlü bir âşıklar kuşağı ile devam eder. Ne yazık ki bu önemli kültür birikimi yeterince gün ışığına çıkarılamamıştır.

Bu Âşık İbrahim, bizim şair arkadaşlarımız İbrahim Eroğlu ve Haydar Eroğlu’nun büyük dedesidir. Demek ki, göl yerinden su eksik olmaz(mış).

Aşık İbrahim’in Deyişlerinden Örnekler:

Yayınladığımız bu deyişler elimizde bulunan 19. yüzyılda düzenlenmiş cönk, mecmua ve 20. yüzyılda tutulmuş âşık defterlerinden alınmıştır.

Deli gönül gussalanıp gam yeme

Dostun eli değer dermanı vardır

Sakın ol sırrını her cana deme

Kalmamış baş dostu gümanı vardır

Güvel turnam sulağına indi mi

Yoksa o yâr ikrarından döndü mü

Sarhoş muyum bilemedim kendimi

Ayılmaz başımın dumanı vardır

Şanına düşer mi kula cevr etme

Darılıp dostunu bir pula satma

Kul kusursuz olmaz yabana atma

Basma mürüvvetim amanı vardır

Yaz gelince açar bahçeler bağlar

Kişinin sevdiği gönlünü eğler

Yâre perde olmuş yıkılsın dağlar

Gözü yolda kaşı kemanı vardır

İbrahim’im eydur günahım çoktur

Rahmet deryasında umudum Hak’tır

Efendim bilirsin şerikim yoktur

Elbet bu gönlümün imanı vardır

Çeşitlenme:

Deli gönül kaygulanıp gam yeme

İnşallah kurtarır dermanım vardır

Sırrın beyan edip her kula deme

Kalmamış baş dostu gümanım vardır

Güvel turnam sılasına erdi mi

Deli miyim bilemedim kendimi

Yoksa o yâr ikrarından döndü mü

Ayılmaz başımda dumanım vardır

Yaz gelince açar bahçeler bağlar

Yâre perde olmuş yıkılsın dağlar

Kişinin sevdiği gönlünü eğler

Gözü yolda kaşı kemanım vardır

İbrahim günahkâr günahım çoktur

Rahmet deryasında ümidim Hak’tır

Ol Hakk’ın yanında şerikim yoktur

Yeminler olsun ki imanım vardır

Küre Dağı asla yolsuz iş tutmaz

Şen olası Kartal dumanın gitmez

İkizce Güllüce Hakk’ı ketm etmez

Boz yumaklı dünya sana da kalmaz

Konya’yı sorarsan ulema yeri

Konya Karaman’dan bir hayli beri

Hasan Dağ heybetli hiç kalkmaz karı

Yıkılır Aksaray sana da kalmaz

Yoktur bu cihanda emsalin eşin

Mücevher görününür toprağın taşın

Asla eksik olmaz boranın kışın

Karaca Dağ dünya sana da kalmaz

İbrahim’im der ki aşkımın nârı

Engürü terk etmez namusu ârı

Ulu şehir derler koca Kayseri

Yıkılır Erciyas sana da kalmaz(2)

Ne güzeldir dostun dostu görmesi

Açıldı muhabbet gülleri bugün

Hastaya şifadır dertlere derman

Merhem çalar dostun elleri bugün

Garip gönlüm yine ummana daldı

Bu hasretlik beni dertlere saldı

Gözlerim dostumun yolunda kaldı

Kan aktı gözümün selleri bugün

Cennet-i âlâdan huri mi geldi

Şu iki cihanın nuru mu geldi

On iki İmam’dan biri mi geldi

Şad eyledi bizim illeri bugün

Viran oldu mamur bahçem barım yok

Bir halimden bilen sadık yârim yok

Zarar ettim sermayeden kârım yok

Danışayım müşkül halleri bugün

Dünyada kişinin tuttuğu kalır

Sıdk ile tutanlar muradın alır

Dost dosta varırsa gönül hoş olur

Şad olup da giydik alları bugün

İbrahim’im eydur coşuben güldük

Sabır ile vardık kemali bulduk

Hakikat bahrine bu demde daldık

Bülbül oldu dostun dilleri bugün

Çıktım yükseğine seyran eyledim

Dostun bahçesinde gülü görünür

İndim eşiğine niyaz eyledim

Pirim Hasan Dede ili görünür

Talip rehberine erkâna yatar

Mürşit talibini hatadan tutar

Sıdk ile çağırsan carına yeter

Irmak kenarında Kulu görünür

Çıka idim şu dağların başına

Karışılmaz bu feleğin işine

Gönül gider gül yüzlünün peşine

Karşıda Seyfe’nin gölü görünür

Yetiş Ali’m yetiş halim perişan

Hakk’ı gören gözler olur ürüşan

Gökyüzünde meleklere karışan

Hünkâr Hacı Bektaş Veli görünür

Sefil İbrahim’in zikri dilinde

Talip öter rehberinin gülünde

Mansur dârda On İk’İmam yolunda

Hak Muhammet Şah’ım Ali görünür

Ariflik aşıklık acaip hâldir

Aşkın deryasına gemini daldır

Derince bir göl bul kabını doldur

Yalancı çay seli akar savuşur

Ter döküp de yapmamışsın yapıyı

Onarıp da takamazsın kapıyı

Emek verip yaptıcağım yapıyı

Noksan akıl ile yıkar savuşur

Çevresi hisardır aşna güneşi

Kamil mürşid ile bunun savaşı

Her gelene pazar etme kumaşı

Bunlar alır değil bakar savuşur

İhtiyaç olursa arayıp bulur

Karnı acıkınca yanına gelir

Fena hâller ile yollarda kalır

Karnı doyuncağız kalkar savuşur

Öğüt versem öğüdümü almıyor

Tutup çeksem doğru yola gelmiyor

Zamane insanı hatır bilmiyor

Gider eğri yola çeker savuşur

İbrahim’im eydur didara ersem

Şimdi kötülerde bir ayıp görsem

Kendini bilmeze bir öğüt versem

Eğlenmez yanımdan kalkar savuşur

Muhabbet gölüne gireyim dersen

Ummana dalanın bir bahri vardır

Eğer kendi vücudunu sorarsan

Ulu bezirgandır bir şehri vardır

Ulu beziganla konup göçesin

Tarikinde kumaşını açasın

Sırr-ı hakikatı kendin seçesin

Lütfuna erenin bir fahrı vardır

Bu sırrı bilenler menzile yeter

Beyhudeler bunda ne alıp satar

Dost eline almış bir kadeh tutar

Evvela içmeğe bir zehri vardır

Kâmil ol ki kelamını bilesin

Kendini bilirle bile yelesin

Marifette dört kapıya gelesin

Elbet her kapının bir harfi vardır

Kul İbrahim eydur açtım gözümü

Ayıldım gafletten yudum özümü

Pirin eşiğine sürsem yüzümü

Elbet her zamanın bir dehri vardır

Fahr: 1. Onur, kıvanç. 2. Fazilet, erdem.

Dehr: Alem, devir, dönem.

Yazbahar ayında gelem yanına

Varamadım nazlı yârim küstü mü

Yüz süreydim eşiğinin tozuna

Süremedim nazlı yârim küstü mü

Süreyidim Hak bildiğim yolları

Boran tutmuş yüce dağda belleri

Yârin bahçesinde biten gülleri

Deremedim nazlı yârim küstü mü

Ellerin yurdundan geleyim beri

Yâr uğruna kurban edem bu seri

Alıp da bağrıma vuram hançeri

Vuramadım nazlı yârim küstü mü

Yüce dağ başına yağan kar mıdır

Bülbülü figana salan hâr mıdır

Yâr köyüne gelip giden var mıdır

Soramadım nazlı yârim küstü mü

Destan oldum şu âlemin dilinde

Kimler göçmüş kimler kalmış ilinde

Nazlı yârin geçticeği yolunda

Duramadım nazlı yârim küstü mü

İbrahim’in çekticeği zâr idi

Beni derde salan nazlı yâr idi

Şu illerde sevdiceğim var idi

Göremedim nazlı yârim küstü mü

Nice bir yatarsın uyanmaz mısın